از خوابیدن تا خواب‌دیدن| کاوش ذهن در عالم رویاها

خبرگزاری علم و فناوری آنا- هدا عربشاهی؛ خواب طبیعی انسان اغلب به‌عنوان حالت کاهش کنش و واکنش بدن و پایین‌آمدن هوشیاری عمومی توصیف می‌شود. باوجود صدها سال مطالعات دقیق، درک ما از خواب طبیعی هنوز کامل نشده است. اما براساس آنچه تاکنون دریافته‌ایم برای خواب انسان و سایر حیوانات می‌توان دو مرحله اساسی را در نظر گرفت که عبارت‌اند از: خواب در مرحله حرکت سریع چشم (REM) و خواب در مرحله بدون حرکت سریع چشم (NREM). اما رویا وضعیتی است که انسان در خواب با آن روبه‌رو می‌شود و محتوی تصاویر، افکار و احساسات است. رویاها می‌توانند طیف متنوعی از حالات: از به‌شدت احساسی تا بسیار مبهم، زودگذر، گیج‌کننده و حتی خسته‌کننده را دربرگیرند. بعضی رویاها شادی‌آور و بعضی دیگر ترسناک (کابوس) یا غم‌انگیز هستند. بعضی‌وقت‌ها رویاها روایت واضحی را بیان می‌کنند، در‌حالی‌که بسیاری دیگر کاملا بی‌معنی به‌نظر می‌رسند. ناشناخته‌های بسیاری درباره خوابیدن و خواب‌دیدن وجود دارد، اما آنچه دانشمندان می‌دانند این است که تقریباً هرکسی هربار که می‌خوابد، در مجموع حدود دو ساعت در شب خواب می‌بیند، خواه هنگام بیدار‌شدن آن را به یاد بیاورد یا نه. فراتر از آنچه در رویایی خاص وجود دارد، این سوال مطرح می‌شود که اصلا چرا خواب می‌بینیم.

خواب بخش مهمی از برنامه شبانه‌روز انسان است و هر فرد حدود یک‌سوم از وقت خودش را صرف خوابیدن می‌کند. خواب باکیفیت و دریافت کافی آن در زمان‌های مناسب به‌اندازه غذا و آب برای بقا ضروری است. بدون خواب نمی‌توان مسیرهای درست مغزی را برای یادگیری و ایجاد خاطرات جدید به‌وجود آورد و همچنین خواب نامناسب سبب می‌شود تمرکز و پاسخ‌های سریع به موقعیت‌های مختلف دشوار شود. 

خواب برای تعدادی از عملکردهای مغز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که از آن‌جمله می‌توان به نحوه ارتباط سلول‌های عصبی (نورون‌ها) با یکدیگر اشاره کرد. درواقع، مغز و بدن به‌طور قابل توجهی موقع خواب فعال می‌مانند. یافته‌های اخیر نشان می‌دهد که خواب نقش کسی را ایفا می‌کند که سمومی را از بین می‌برد که هنگام بیداری در مغز به‌وجود آمده‌اند. هرچند می‌دانیم که همه به خواب نیاز دارند، اما هنوز هدف بیولوژیکی آن به‌صورت راز باقی مانده است. خواب تقریباً هرنوع بافت و دستگاه بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد از مغز، قلب و ریه‌ها تا سوخت‌وساز، عملکرد دستگاه ایمنی، خلق‌وخو و مقاومت در برابر بیماری‌ها. پژوهش‌های متعدد سال‌های اخیر نشان می‌دهد که کمبود خواب مزمن یا خواب کم‌کیفیت، خطر ابتلا به اختلالاتی ازجمله فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت، افسردگی و چاقی را افزایش می‌دهد.

مغز و خواب

هیپوتالاموس، ساختاری است به‌اندازه بادام‌زمینی در اعماق مغز و حاوی گروه‌هایی از سلول‌های عصبی است که به‌عنوان مراکز کنترل بر خواب و برانگیختگی عمل می‌کنند. درون هیپوتالاموس، هسته سوپراکیاسماتیک (اس‌سی‌ان) وجود دارد که مجموعه‌ای از هزاران سلول است که اطلاعات مربوط به قرارگرفتن درمعرض نور را مستقیماً از چشم دریافت و ریتم رفتاری انسان را کنترل می‌کنند. حتی اکثر افراد نابینا تاحدی توانایی درک نور را حفظ می‌کنند و می‌توانند چرخه خواب/بیداری خود را تغییر دهند. اما بعضی از افرادی که از آسیب اس‌سی‌ان رنج می‌برند طی روز به‌طور نامنظم می‌خوابند زیرا قادر نیستند ریتم شبانه‌روزی خودشان را با چرخه روشنایی‌تاریکی انطباق دهند.

ساقه مغز، در پایه مغز، با هیپوتالاموس ارتباط برقرار می‌کند تا انتقال بین بیداری و خواب را کنترل کند. ساقه مغز از سه ساختار اصلی به‌نام‌های مغز میانی، پل مغز (پونز) و بصل‌النخاع (مدولا) تشکیل شده است. سلول‌های خواب در هیپوتالاموس و ساقه مغز، ماده‌ای شیمیایی مغزی به نام گاما آمینو بوتیریک اسید (گابا) تولید می‌کنند که نوعی میانجی و ناقل عصبی است که فعالیت مراکز برانگیختگی را در هیپوتالاموس و ساقه مغز کاهش می‌دهد. ساقه مغز، به‌ویژه پل و بصل‌النخاع هم نقش مهمی در بروز مرحله خواب حرکات سریع چشم (رِم) ایفا می‌کند و سیگنال‌هایی برای شل‌کردن عضلات ضروری برای وضعیت بدن و حرکات اندام‌ها می‌فرستد و به‌همین‌علت، دست‌ها و پاهای انسان هنگام رویا دیدن واقعا تکان نمی‌خورند و به‌عبارتی رویاها برونداد فیزیکی ندارند. تالاموس بخش دیگری از مغز است که نقش‌ تقویت‌کننده یا رله را برای انتقال و پردازش اطلاعات از حواس به قشر مغز ایفا می‌کند. قشر یا کورتکس، پوششی از مغز است که اطلاعات را از حافظه کوتاه‌مدت به بلند‌مدت تعبیر و پردازش می‌کند. در بیشتر مراحل خواب، تالاموس ساکت می‌‌ماند و می‌گذارد خودمان را با دنیای بیرون هم‌ساز کنیم. اما درطول خواب رِم، تالاموس فعال است و تصاویر، صداها و سایر احساساتی را که رویاهای ما را پر می‌کند، به قشر مغز ارسال می‌کند.

 غده صنوبری یا پینه‌آل، که در دو نیمکره مغز قرار دارد، سیگنال‌هایی را از اس‌سی‌ان دریافت می‌کند و تولید هورمون ملاتونین را افزایش می‌دهد. افزایش سطح ملاتونین به انسان کمک می‌کند پس‌از خاموش شدن چراغ‌ها بخوابد.

قسمت قاعده‌ای پیش‌مغز (مغز جلویی)، در نزدیکی جلو و پایین مغز هم از دیگر بخش‌هایی است که خواب و بیداری را تقویت می‌کند و بخشی از مغز میانی به‌عنوان نوعی سامانه برانگیختگی عمل می‌کند. آزاد‌شدن آدنوزین که یک محصول جانبی شیمیایی مصرف انرژی سلولی است از سلول‌های قاعده‌ای پیش‌مغز و احتمالاً سایر نواحی به خواب کمک می‌کند. کافئین با مسدودکردن عملکرد آدنوزین با خواب آلودگی مقابله می‌کند.

آمیگدال یا بادامه مغز که ساختاری بادام‌شکل است و در پردازش احساسات نقش دارد، درطول خواب رِم به‌طور فزاینده‌ای فعال می‌شود.

مغز و رویا

علوم اعصاب برای یافتن توضیحی علمی برای رویا دیدن یا خواب‌دیدن آن را با مرحله حرکت سریع چشم (رِم) و مرحله بدون حرکت سریع چشم (بدون‌رِم) مرتبط می‌داند. خواب بدون رِم خود از سه مرحله مختلف تشکیل می‌شود که عبار‌ت‌اند از اِن۱، اِن۲ و اِن۳ و هرکدام از این مراحل، جداگانه از الگوهای امواج الکتریکی مغزی منحصربه‌فرد، متمایز و قابل‌تشخیص برخوردارند. خواب بدون حرکات سریع چشم معمولاً با کاهش مقدار جریان خون به مغز و عضله اسکلتی همراه است.

 به‌طورکلی، چهار تا شش چرخه مختلف خواب بدون‌رِم در طول شب وجود دارد و بیشترین بخش خواب کلی شب را تشکیل می‌دهند. چرخه‌های خواب بدون‌رِم با فواصل خواب رِم که خواب بسیار عمیق است، دنبال می‌شود و معمولا هر چرخه خواب حدود ۹۰ دقیقه طول می‌کشد.

 همانطور که شب سمت میانگین خودش میل می‌کند، دوره‌های خواب بدون‌رِم کوتاه‌تر و درعوض، دوره‌های خواب رِم طولانی‌تر می‌شوند. به‌عبارت‌دیگر، مدتی طول می‌کشد تا خواب عمیق به‌وجود بیاید. به‌همین‌دلیل، خواب رِم معمولاً در چرت‌های کوتاه دیده نمی‌شود. به‌طور متوسط، یک بزرگسال حدود 25درصد از شب را در خواب رِم می‌گذراند.

رِم با افزایش فعال‌سازی شبکه‌های دستگاه کناره‌ای (لیمبیک) و بادامه‌ای (آمیگدالار) و کاهش فعال‌سازی در نواحی جلوپیشانی پشتی همراه است. در‌حالی‌که مرحله دوم خواب بدون حرکت سریع چشم (بدون رِم) بیشتر از رِم با فعال‌سازی بیشتر قشر مغز همراه است. جای تعجب نیست که این الگوهای متفاوت فعال‌سازی مغز با پدیدارشناسی رویاها و محتوای رویاها به‌طور چشمگیری مرتبط‌اند.

سال ۲۰۱۰ گروهی از دانشمندان دپارتمان عصب‌شناسی دانشگاه بوستون نتایج دو مطالعه را در ژورنال PubMed منتشر کردند که حاصل بررسی صدها رویا درطول مراحل خواب رِم و بدون‌رِم است. این پژوهش‌ها نشان می‌داد خواب‌هایی که با تعاملات اجتماعی پرخاشگرانه آغاز می‌شوند بیشتر مشخصه مرحله رِم هستند تا بدون‌رِم و برعکس خواب‌هایی که با تعاملات اجتماعی دوستانه آغاز می‌شوند بیشتر به مشخصه‌های بدون‌رِم مربوط‌اند تا رِم.

نتایج مطالعات این پژوهشگران همچنین حاکی از آن است که متغیرهای محتوای رویاها به‌طور قابل توجهی خلق‌وخوی روزانه و تعاملات اجتماعی ما را پیش‌بینی می‌کنند.

چرا رویا می‌بینیم؟

این سوال که چرا رویا می‌بینیم بیش‌از دوهزار سال است که فیلسوفان و دانشمندان را مجذوب خودش کرده است. اما باوجود پژوهش‌های علمی گسترده، دانشمندان هنوز به پاسخ محکمی برای اینکه چرا مردم خواب می‌بینند، دست نیافته‌اند. بعضی از برجسته‌ترین نظریه‌ها اذعان می‌کنند که رویا دیدن به ما کمک می‌کند تا خاطرات را پردازش کنیم و احساسات‌مان را بهتر درک کنیم، همچنین راهی را برای بیان آنچه بدان نیاز داریم و همچنین برای تمرین رویارویی با چالش‌هایمان فراهم می‌کند.

به‌علاوه، در‌حالی‌که بسیاری از محققان بر این باورند که رویا دیدن برای خوب‌بودن حالات ذهنی، عاطفی و جسمی ضروری است، بعضی دانشمندان معتقدند که رویاها اصلاً هدف واقعی ندارند و ازاین‌رو، باوجود ارائه نظریه‌های مختلف، هنوز هیچ اتفاق نظر واحدی درباره اینکه چرا رویا می‌بینیم به وجود نیامده است.

اما براساس چیزی که علم تاکنون بدان دست یافته است رویا دیدن حتی درطول مراحل مختلف خوابیدن می‌تواند اهداف مشخص و منحصربه‌فردی را دنبال کند. برای‌مثال، رویاهای واضح‌تر درطول خواب حرکت سریع چشم (رِم) رخ می‌دهند و رویاهایی هستند که به احتمال زیاد آنها را به یاد می‌آوریم.

ازسوی دیگر، به‌حتم درطول مرحله خواب بدون حرکات سریع چشم (بدون‌رِم) هم رویا می‌بینیم، اما معمولا این رویاها کمتر به یاد می‌آیند و محتوای پیش پا افتاده‌تری دارند.

رویاها ممکن است ناخودآگاه را منعکس کنند. نظریه تعبیر رویاهای زیگموند فروید، روان‌شناس اتریشی سده‌های نوزده و بیست نشان می‌دهد که رویاها نمایانگر خواسته‌ها، افکار، برآورده‌شدن آرزوها و انگیزه‌های ناخودآگاه هستند. به‌گفته فروید، افراد توسط تمایلات سرکوب‌شده و ناخودآگاهی چون غرایز جنسی و پرخاشگرانه هدایت می‌شوند. هرچند امروزه، بسیاری از اظهارات فروید رد شده‌اند، تحقیقات نشان می‌دهد که یک اثر بازگشتی رویا وجود دارد که از آن به «نظریه بازگشت رویا» یاد می‌شود. براساس این نظریه، سرکوب یک فکر باعث می‌شود که درباره‌اش رویا ببینم.

همان‌طورکه گفته شد فروید در «تعبیر رویاها» می‌نویسد که رویاها «تحقق پنهان آرزوهای سرکوب‌شده» هستند. او همچنین دو جزء مختلف رویاها را این‌گونه توصیف می‌کند: محتوای آشکار (تصاویر واقعی) و محتوای پنهان (معنای پنهان). هرچند تاکنون پژوهش‌ها نتوانسته‌اند نشان دهند که محتوای آشکار، اهمیت روانی یک رویا را پنهان می‌کند، بعضی کارشناسان معتقدند که رویاها نقش مهمی در پردازش احساسات و تجربیات استرس‌زا دارند. برای‌مثال، اکثر کسانی که عزیزی را به‌تازگی از دست داده‌اند او را در خواب می‌بینند که در وضعیت مناسبی است. در رویا دیدن حال خوب کسی که تازه از دنیا رفته است به پردازش تجربه تلخ منجر می‌شود و به کاهش استرس بازماندگان کمک می‌کند.